1. Giới thiệu tiếng Latin và Hy Lạp

Tiếng Latinh hay Latin (tiếng Latinh: lingua latīna, IPA: [ˈlɪŋɡʷa laˈtiːna]) là ngôn ngữ thuộc nhóm ngôn ngữ gốc Ý của ngữ hệ Ấn-Âu, được dùng ban đầu ở Latium, vùng xung quanh thành Roma (còn gọi là La Mã). Nó có tầm quan trọng đặc biệt vì là ngôn ngữ chính thức của Đế quốc La Mã. Tất cả các ngôn ngữ trong nhóm ngôn ngữ Rôman đều có nguồn gốc từ tiếng Latin, và nhiều từ trong các ngôn ngữ hiện đại ngày nay như tiếng Anh đều dựa trên tiếng Latin.

Người ta cho rằng 80% các từ tiếng Anh có tính học thuật đều bắt nguồn từ tiếng Latin (trong đa số trường hợp là thông qua tiếng Pháp). Hơn nữa, ở phương Tây, tiếng Latin là một ngôn ngữ quốc tế (tiếng Ý: lingua franca), thứ tiếng dùng trong khoa học và chính trị trong suốt hơn một nghìn năm, và cuối cùng bị thay thế bởi tiếng Pháp vào thế kỷ thứ XVIII và tiếng Anh vào cuối thế kỷ thứ XIX. Tiếng Latin giáo hội vẫn còn là ngôn ngữ chính thức của Giáo hội Công giáo Rôma cho đến ngày nay, khiến nó trở thành ngôn ngữ chủ yếu của Thành quốc Vatican. Giáo hội Công giáo đã sử dụng tiếng Latinh làm ngôn ngữ phụng vụ chính cho đến tận những năm 1960. Tiếng Latin cũng vẫn được dùng (chủ yếu lấy từ các gốc trong tiếng Hy Lạp) để đặt tên trong việc phân loại khoa học các vật thể sống.

Tiếng Latin được dùng ở châu Âu, sau đó được thay thế bằng các tiếng bản xứ chủ yếu tiếng Anh và tiếng Pháp. Cũng tương tự như tiếng Hán được sử dụng ở Việt nam, sau đó được thay thế bằng tiếng Việt. Được xây dựng trên bề dày lịch sử đồ sộ, tiếng Anh bị ảnh hưởng rất nhiều từ Hy Lạp và các phụ tố Latin cổ đại. Nguyên do chính là bởi vì tiếng Pháp của người Norman hay tiếng Angelo Saxon của người Đức cổ đại đều lấy nền tảng từ tiếng Latin – ngôn ngữ được sử dụng ở đế quốc La Mã. Một ví dụ đơn giản để thấy được sự ảnh hưởng của tiếng Latin lên tiếng Anh đó là:  từ “cat” trong tiếng Anh là “katze” trong tiếng Đức và là “cattus” trong tiếng Latin.

Văn khắc bằng tiếng Latinh tại Đấu trường La Mã

Bảng chữ cái Latin. Chữ Latin, còn gọi là chữ La Mã, là loại văn tự tự mẫu được sử dụng rộng rãi nhất trên thế giới hiện nay.

Phần lớn các sách được in ở châu Âu vào thế kỷ XV là bằng tiếng Latin. Những ngôn ngữ bản xứ chỉ có vai trò phụ. Sau đó tiếng Latin dần được thay thế bởi các ngôn ngữ khác chủ yếu tiếng Anh và tiếng Pháp. Tuy nhiên rất nhiều gốc từ và phụ tố có nguồn gốc từ tiếng Latin.

2. Ứng dụng gốc từ và phụ tố tiếng Latin và Hy lạp để học tiếng anh

2.1. Gốc từ và phụ tố là gì?

Nghĩa của nhiều từ khác trong tiếng Anh có thể được phán đoán và học một cách dễ dàng nếu ta quen thuộc word root (gốc từ), và các phụ tố (affixes) Latin của chúng. Trang báo điện tử Infoplease (2017), đã đưa ra những định nghĩa về các thành phần vay mượn từ tiếng Latin và Hy Lạp như sau:

-Gốc từ (Word roots) “a part of a word. It contains the core meaning of the word, but it cannot stand alone.” Là một phần của từ, nó mang hàm nghĩa cốt lõi để tạo thành từ đó nhưng không phải là một từ hoàn chỉnh nếu đứng một mình. Các gốc từ phổ biến thường bắt gặp trong tiếng Anh giao tiếp hằng ngày như duct trong conduct, fac trong factory hay aqua trong aquarium,..

-Phụ tố (affixes) được chia thành hai loại là tiền tố (prefix) và hậu tố (suffix):

• Tiền tố (prefix) “ is also a word part that cannot stand alone. It is placed at the beginning of a word to change its meaning.” Cũng là một phần của từ không thể đứng riêng một mình, nó thường được bổ sung vào phần đầu của gốc từ để làm thay đổi nghĩa của từ. Các tiền tố thông dụng trong tiếng Anh có thể bắt gặp như : un-, dis-, im-, in-, ir-,..
• Hậu tố (Suffix)“is a word part that is placed at the end of a word to change its meaning.”  Là một phần của từ được đặt ở cuối từ đó để làm thay đổi nghĩa của từ.  Các phụ tố thông dụng trong tiếng Anh có thể bắt gặp như : -able, -ity, -less, -ly,…

2.2. Tại sao chúng ta nên học gốc từ và các phụ tố Latin?

-Mặc dù tiếng Anh không phải là một phiên bản nâng cấp của tiếng Latin, nhưng 60% tiếng Anh hiện đại đều có “gốc từ” là tiếng Latin nhờ vào lịch sử vay mượn và phát triển (Buck, 1993).  Việc quen thuộc với các gốc từ và phụ tố Latin sẽ rất hữu ích trong quá trình hình thành phương pháp học tiếng Anh thành thạo.

• Thứ nhất, việc thuộc ý nghĩa các gốc từ và phụ tố Latin sẽ giúp người học hệ thống được những từ vựng mình đã học theo một cách nhất quán, có hệ thống. Khi gặp những từ có cùng gốc từ hoặc cùng phụ tố, người học có thể dễ dàng phán đoán nghĩa của chúng mặc dù chưa từng học qua chúng.
• Thứ hai, các gốc từ và phụ tố Latin còn giúp người học giảm thiểu thời gian cho việc học từ vì có thể học được nhiều từ khác nhau nhưng có chung một gốc từ hoặc phụ tố. Việc phân tách các thành phần cấu tạo của từ giúp người học hệ thống kiến thức dễ dàng và tăng hiệu quả về mặt thời gian.
• Thứ ba, khi người dạy và học hiểu rõ bản chất nghĩa và cấu tạo từ, họ có thể luận suy ra nghĩa của các từ khác có cùng gốc từ, hay tiền tố và phụ tố mà không phải phụ thuộc quá nhiều vào việc học thuộc mặt chữ một cách thiếu hệ thống.

-Một từ có thể được cấu tạo từ nhiều phần, cụ thể là [tiền tố]+[ gốc từ ]+[hậu tố] – bản thân gốc từ có thể tạo nên một từ có nghĩa hoàn chỉnh khi đứng một mình, tuy nhiên tiền tố và hậu tố thì không. Ví dụ:

Form(n) là một gốc từ Latin, mang nghĩa là hình dạng, hình thức; Reform (v)  re + form- có tiền tố re- mang nghĩa lặp lại;   Reform nghĩa là sự sửa đổi, cải cách.

-Phán đoán nghĩa của tình huống. Ví dụ: 

Having killed two innocent people, the police are now being sued for malpractice.

Trong câu trên, từ “malpractice” gồm 2 phần mal– và practice. Nếu người học biết tiền tố “mal-” nghĩa là xấu, là sai thì hoàn toàn có thể hiểu được nghĩa của từ “malpractice” là hành động xấu, bất chính. Xét trên bối cảnh của câu trên, nghĩa của từ càng rõ nét hơn, và có thể hiểu toàn bộ câu này như sau: Cảnh sát đang bị kiện vì hành động phạm pháp sau khi giết chết 2 người vô tội.

3. Một số gốc từ Latin và Hy Lạp thông dụng được sử dụng

3.1. Common Latin Roots (những gốc từ Latin thông dụng)  

Gốc Latin	Định nghĩatiếng Anh	Định nghĩatiếng Việt	Ví dụ
ambi	both	cả hai	ambiguous (mơ hồ), ambidextrous (thuận cả hai bên)
aqua	water	nước	aquarium (bể nuôi cá), aquamarine (ngọc xanh biển)
aud	to hear	nghe ngóng	audience (khán giả), audition (thử vai)
bene	good	tốt	benefactor (ân nhân), benefit (lợi ích)
cent	one hundred	một trăm	century (thế kỷ), percent (phần trăm)
circum	around	xung quanh	circumference (chu vi hình tròn), circumstance (hoàn cảnh)
contra/counter	against	chống lại,đối nghịch	contradict (mâu thuẫn), encounter (gặp gỡ)
dict	to say	nói	dictation (đọc chính tả), dictator (nhà độc tài)
duc/duct	to lead	lãnh đạo	conduct (quản lý, hướng dẫn), induce (gây ra)
fac	to do, to make	tạo ra, làm	factory (nhà máy), manufacture (sản xuất)
form	shape	hình dạng	conform (tuân thủ), reform (cải cách)
fort	strength	sức mạnh	fortitude (vận may, fortress (pháo đài)
fract	break	phá vỡ	fracture (bẻ gãy, đập bể), fraction (phép chia)
ject	throw	ném, làm cho xê dịch, biến đổi	projection (chiếu xuống), rejection (sự từ chối, sự bắc bỏ)
jud	judge	phán xét	judicial (tư pháp), prejudice (định kiến)
mal	bad	xấu	malevolent (độc ác), malefactor (người làm điều bất lương)
mit	to send	gửi	transmit (chuyển giao), admit (thừa nhận)
mort	death	cái chết	mortal (người phàm), mortician (người thế chấp)
multi	many	nhiều	multimedia (đa phương tiện), multiple (nhiều phần)
pater	father	cha	paternal (gia trưởng), paternity (quan hệ cha con)
port	to carry	mang, vận chuyển	portable (xách tay), transportation (phương tiện giao thông)
rupt	to break	làm cho vỡ	bankrupt (phá sản), disruption (gián đoạn)
scrib/script	to write	viết	inscription (dòng chữ), prescribe (kê đơn)
sect/sec	to cut	cắt	bisect (chia đôi), section (từng phần)
sent	to feel, to send	gửi	consent (bằng lòng), resent (bực bội)
spect	to look	quan sát	inspection (kiểm tra), spectator (khán giả)
struct	to build	xây dựng	destruction (sự phá huỷ), restructure (tái cấu trúc)
vid/vis	to see	nhìn	televise (truyền hình), video
voc	to call	gọi	vocalize (phát âm), advocate (biện hộ)

3.2. Common Greek roots (những gốc từ Hy Lạp thông dụng)

Gốc Hy Lạp	Định nghĩa tiếng Anh	Định nghĩa tiếng Việt	Ví dụ
anthropo	man; human; humanity	nhân loại, thuộc về loài người	anthropologist (nhà nhân chủng học), philanthropy (từ thiện)
auto	self	tự, tự bản thân mình	autobiography (hồi ký), automobile (ô tô)
bio	life	cuộc sống	biology (sinh học), biography (tiểu sử)
chron	time	thời gian	chronological (theo niên đại), chronic (mãn tính)
dyna	power	sức mạnh	dynamic (năng động), dynamite (thuốc nổ)
dys	bad; hard; unlucky	xấu, điềm xấu	dysfunctional (rối loạn chức năng), dyslexic (mắc chứng khó đọc)
gram	thing written	những điều được viết	epigram (lời chế nhạo), telegram (điện tín)
graph	writing	viết tay	graphic (đồ hoạ), phonograph (máy ghi âm)
hetero	different	khác nhau	heteronym (khác âm), heterogeneous (không đồng nhất)
homo	same	giống nhau	homonym (đồng âm), homogenous (đồng nhất)
hydr	water	nước	hydration (cấp nước), dehydrated (mất nước)
hyper	over; above; beyond	vượt ra ngoài,	hyperactive (hiếu động), hyperbole (cường điệu)
hypo	below; beneath	ở dưới, ở phía dưới	hypothermia (hạ thân nhiệt), hypothetical (giả thuyết)
logy	study of	nghiên cứu về	biology (sinh học), psychology (tâm lý học)
meter/metr	measure	đo lường, kích cỡ	thermometer (nhiệt kế), perimeter (chu vi)
micro	small	nhỏ	microbe (vi khuẩn), microscope (kính hiển vi)
mis/miso	hate	thù ghét	misanthrope (người chán đời), misogyny (ngộ nhận)
mono	one	một	monologue (độc thoại), monotonous (đơn điệu)
morph	form; shape	hình dạng	morphology (hình thái ngôn ngữ học), morphing (biến hình)
nym	name	tên	antonym (từ trái nghĩa), synonym (từ đồng nghĩa)
phil	love	tình yêu	philanthropist, philosophy (triết học)
phobia	fear	sự sợ hãi	claustrophobia (ngột ngạt), phobic (hội chứng sợ hãi)
photo/phos	light	ánh sáng	photograph (hình ảnh), phosphorus (phốt pho)
pseudo	false	sai	pseudonym (bút danh), pseudoscience (giả khoa học)
psycho	soul; spirit	linh hồn, tâm hồn	psychology (tâm lý học), psychic (ngoại cảm)
scope	viewing instrument	dụng cũ hỗ trợ nhìn	microscope (kính hiển vi), telescope (kính thiên văn)
techno	art; science; skill	nghệ thuật, khoa học, kĩ năng	technique (kỹ năng), technological (kỹ thuật)
tele	far off	xa cách	television (TV), telephone (điện thoại)
therm	heat	nhiệt độ	thermal (nhiệt), thermometer (nhiệt kế)

4. Một số phụ tố thông dụng trong tiếng Anh 

4.1. Common prefixes (các tiền tố thông dụng) 

Tiền tố	Định nghĩa tiếng Anh	Định nghĩa tiếng Việt	Ví dụ
anti-	against	chống lại	anticlimax (thuốc chống sốt rét)
de-	opposite	đối nghịch	devalue (mất giá)
dis-	not; opposite of	không, đối lập với	discover (khám phá)
en-, em-	cause to	gây ra	enact (ban hành), empower (trao quyền)
fore-	before; front of	trước, phía trước của	foreshadow (điềm báo), forearm (cánh tay)
In-, im-	in	ở trong	income (tiên lời), impulse (thúc đẩy)
in-, im-, il-, ir-	not	không	indirect (gián tiếp), immoral (vô đạo đức), illiterate (thất học), irreverent (khiếm nhã)
inter-	between; among	ở giữa, giữa hai vật	interrupt (làm gián đoạn)
mid-	middle	trung tâm	midfielder (tiền vệ)
mis-	wrongly	sai	misspell (đánh vần sai)
non-	not	không	nonviolent (không bạo lực)
over-	over; too much	quá nhiều, thừa thãi	overeat (ăn quá nhiều)
pre-	before	trước	preview (bản xem trước)
re-	again	lặp lại	rewrite (viết lại)
semi-	half; partly; not fully	một nửa, không đầy đủ	semi final (bán kết)
sub-	Under	phía dưới	subway (tàu điện ngầm)
super-	above; beyond	ở trên	superhuman (siêu phàm)
trans-	across	ngang qua	transmit (chuyển giao)
un-	not; opposite of	không	unusual (bất thường)
under-	under; too little	quá thấp	underestimate (đánh giá thấp)

4.2. Common suffixes (các hậu tố thông dụng) 

Hậu tố	Định nghĩa tiếng Anh	Định nghĩa tiếng Việt	Ví dụ
-able, -ible	is; can be	là, có thể	affordable (giá cả phải chăng), sensible (hợp lý)
-al, -ial	having characteristics of	có tính chất	universal (phổ cập), facial (thuộc về bề mặt)
-ed	past tense verbs; adjectives	đứng sau động từ ở thì quá khứ hoặc tính từ	the dog walked (con chó đã đi), the walked dog (con chó biết đi)
-en	made of	làm từ	golden (làm bằng vàng)
-er, -or	one who; person connected with	dùng để chỉ người	teacher (giáo viên), professor (giáo sư)
-er	more	nhiều hơn, lớn hơn	taller (cao hơn)
-est	the most	nhất	tallest (cao nhất)
-ful	full of	đầy, đủ	helpful (hữu ích)
-ic	having characteristics of	có tính chất	poetic (có chất thơ, nên thơ)
-ing	verb forms; present participles	dạng động từ của từ, dạng phân từ hiện tại	sleeping (đang ngủ)
-ion, -tion, -ation, -ition	act; process	hành động, quá trình	submission (nộp hồ sơ), motion (chuyển động), relation (quan hệ), edition (phiên bản)
-ity, -ty	state of	trạng thái	activity (hoạt động), society (xã hội)
-ive, -ative, -itive	adjective form of noun	dạng tính từ của danh từ	active (năng động), comparative (so sánh), sensitive (nhạy cảm)
-less	without	không c	hopeless (vô vọng)
-ly	how something is	cái gì đó như thế nào	lovely (dễ thương)
-ment	state of being; act of	tình trạng để, hành động	contentment (mãn nguyện)
-ness	state of; condition of	điều kiện của, tình trạng của	openness (sự cởi mở)
-ous, -eous, -ious	having qualities of	có phẩm chất	riotous (bạo loạn), courageous (can đảm), gracious (hoà nhã)
-s, -es	more than one	nhiều hơn một	trains (những chiếc xe lửa), trenches (những chiến hào)
-y	characterized by	đặc trưng bởi	gloomy (ảm đạm)

5. Nguồn

• vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Latinh
• Giảng viên Uyên Bùi, zim.vn/cac-phuong-phap-hoc-tieng-anh
• voh.com.vn/tieng-anh/hoc-tu-vung-tieng-anh-theo-goc-tu-latinh-sieu-nhanh-340821.html
• Buck, C. D. (1993).  Comparative Grammar of Greek and Latin (pp. 121-138). Chicago: University of Chicago Press: 1933. Retrieved from http://rharriso.sites.truman.edu/latin- language/latin-and-english
• Casto, P. B., & Lopez, S. (2006). Where does the English language come from?. MED Magazine, 4(38). Retrieved from www.macmillandictionaries.com/MED -Magazine/May2006/38-UK-US-Culture.htm
• McEwan, E. K. (2008). Root Words, Roots, and Affixes. Reading Pockets. Retrieved from www.readingrockets.org/article/root-words-roots-and-affixes
• Infoplease. (2017). Latin and Greek Word Elements. Retrieved from www.infoplease.com/culture-entertainment/journalism-literature/latin-and-greek-word-elements
• brainspring.com/all-products/word-roots-level-1
• rockinresources.com/2020/09/the-best-way-to-teach-greek-and-latin-roots-and-affixes.html
• www.englishhints.com/list-of-vocabulary-words.html